Η κάλυψη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου από τον Τύπο της εποχής

Πηγή Φωτογραφιών: Pexels και Google Images

Στις 17 Ιουλίου 1936, τα ισπανικά στρατεύματα με επικεφαλής τον στρατηγό Φρανθίσκο Φράνκο, μετέπειτα δικτάτορα της Ισπανίας, εστασίασαν εναντίον της αριστερής δημοκρατικής κυβέρνησης, η οποία είχε εκλεγεί νόμιμα λίγους μήνες πριν, με την αιφνιδιαστική επίθεση να είναι τόσο αποτελεσματική, που να καταλήγει σε κατάληψη του ενός τρίτου της χώρας μέσα σε μια εβδομάδα.

«Ένα από τα λαμπρότερα πρόσωπα της γης, το πρόσωπο της Ισπανίας, σκοτείνιασε. Όρνεα σαρκοβόρα τ' αεροπλάνα περνούν από πάνω του, καπνοί πυρκαγιάς ανεβαίνουν, μια κραυγή τινάχτηκε από την Καστίλια, την Ανταλουσία, την Εστρεμαδούρα, την Καταλόνια, και ξεσκίζει την καρδιά του ανθρώπου. Πολιτείες και χωριά ρημάζουν, άντρες, γυναίκες και παιδιά παίρνουν τ' άρματα και σκοτώνουνται, το Τολέδο στέκεται ερείπιο, αιώνια πια μέσα στο θρύλο, σαν το Μεσολόγγι, η Μαδρίτη, η χαριτωμένη, αμέριμνη, φιλήδονη αρχόντισσα, καίγεται». - Νίκος Καζαντζάκης

Σύντομα, η Ισπανία χωρίστηκε στα δύο. Από τη μια ήταν οι Δημοκρατικές Δυνάμεις, οι οποίες ήταν το Λαϊκό Μέτωπο της Ισπανίας, η Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία (FAI), η Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (CNT), το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSOE), το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας (PCE), το Αριστερό Δημοκρατικό Κόμμα Καταλωνίας (ERC),το ανεξάρτητο και νεοσύστατο Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης (POUM), η Δημοκρατική Αριστερά (IR), η Δημοκρατική Ένωση (UR), ενώ έκδηλη ήταν και η υποστήριξη των αυτονομιστών της Γαλικίας (PG) και της Καταλωνίας (Esquerra).

Από την άλλη ήταν οι Εθνικιστικές Δυνάμεις, που συσπειρώνονταν γύρω από τους Φαλαγγίτες, τους Καρλιστές, την Ισπανική Συνομοσπονδία Αυτόνομων Ακροδεξιών Ομάδων (CEDA), τους Αλφονσιστές, το ακροδεξιό Σώμα Εθελοντικών Στρατευμάτων (CTV) και τη Λεγεώνα Κόνδωρ.

Παρόλα αυτά, τα εθνικιστικά στρατεύματα απέτυχαν να κυριαρχήσουν σε όλη την Ισπανία, με τους δημοκρατικούς πολίτες να ξεσηκώνονται ενάντια στον εθνικισμό, μαύρο σύννεφο που άρχισε να απλώνεται πάνω από την χώρα.

Παράλληλα, τις δημοκρατικές δυνάμεις υποστήριζαν οι Διεθνείς Ταξιαρχίες, η Σοβιετική Ένωση και το Μεξικό, ενώ τις εθνικιστικές το ακροδεξιό καθεστώς της Πορτογαλίας (Εστάντου Νόβου), η Ναζιστική Γερμανία και η Φασιστική Ιταλία.

«Το αποτέλεσμα του ισπανικού πολέμου κρίθηκε και αποφασίστηκε στο Λονδίνο, στο Παρίσι, τη Ρώμη, το Βερολίνο, πάντως όχι στην Ισπανία». - Τζορτζ Όργουελ

Μεγάλο μέρος των δημοσιογράφων που κάλυψαν τα γεγονότα του ισπανικού πολέμου προέβησαν σε μια μάλλον λογοτεχνική μεταφορά του εμφύλιου σπαραγμού, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός πως το θέμα πουλούσε, ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που τον χαρακτήρισαν «ο τελευταίος ρομαντικός πόλεμος».

Η αμερικάνικη «Times» στην προσπάθειά τους να καλύψουν το θέμα, είχαν θέσει δυο ανταποκριτές, έναν σε κάθε στρατόπεδο, με τον μεν Μάθιους στο στρατόπεδο των δημοκρατικών και τον δε Κάρνεϋ στο στρατόπεδο των εθνικιστών.

Ο Κάρνεϋ, παρακινούμενος ως ένα βαθμό κι από τα φιλοφρανκικά αισθήματά του, πίστεψε τόσο πολύ σε ένα δελτίο Τύπου του Φράνκο, όπου διατυπωνόταν η πεποίθησή του για τον επικείμενο θρίαμβο στην Τερουέλ, με αποτέλεσμα να στείλει στην εφημερίδα του μια μακροσκελέστατη περιγραφή του θριάμβου, παρόλο που η κατάληψη της Τερουέλ από τα εθνικιστικά στρατεύματα ήταν μεθύστερη, καθώς η πόλη καταλήφθηκε κατά διαστήματα κι από τους Δημοκρατικούς και από τους υποστηρικτές του Φράνκο.

«Οι συγκεχυμένες αλλά τρομερές πληροφορίες που έφταναν από διάφορες πηγές στο λαό, έκαναν δεκάδες χιλιάδες πολίτες να κατεβαίνουν στους δρόμους, στις πόλεις και στα χωριά με πατριωτική ανησυχία να μάθουν την αλήθεια, να δείξουν ότι ήταν πρόθυμοι να υποστηρίξουν την κυβέρνηση για την υπεράσπιση της δημοκρατίας». - Ντολόρες Ιμπαρούρι (Πασιονάρια)

Από την πλευρά του λεγόμενου αστικού αθηναϊκού τύπου, το φύλλο της 25ης Ιουλίου 1936 της εφημερίδας «Ελεύθερο Βήμα», προέτρεπε να προκύψει γρήγορα ένας νέος Πρίμο ντε Ριβέρα , για να επιβάλλει την τάξη.

Απεσταλμένος της «Καθημερινής» ήταν και ο Νίκος Καζαντζάκης, ο οποίος λαμβάνοντας ένα τηλεγράφημα του Γιώργου Βλάχου, διευθυντή της εφημερίδας, τον Οκτώβριο του 1936 εγκαταλείπει την Αίγινα και μεταβαίνει στο ισπανικό μέτωπο. Μεταξύ των σταθμών του είναι και το Τολέδο, όπου μετέβη ακολουθώντας τα φρανκικά στρατεύματα, μια πόλη την οποία στο χρονογράφημά του στην εφημερίδα χαρακτήρισε ως πίνακα του Ελ Γκρέκο, λόγω των γκρεμισμένων σπιτιών και των ερειπίων.

«Το 1936 ήταν ολοφάνερο πως αν η Βρετανία βοηθούσε την ισπανική κυβέρνηση έστω μόνο με όπλα μερικών εκατομμυρίων λιρών, ο Φράνκο θα κατέρρεε. Και όμως, με τον πιο ποταπό, δειλό, υποκριτικό τρόπο η βρετανική άρχουσα τάξη έκανε ότι μπορούσε για να δώσει την Ισπανία στον Φράνκο και τους Ναζί». - Τζορτζ Όργουελ

Στις 40 μέρες που έζησε στην Ισπανία ο Καζαντζάκης έδωσε μια έντονη εικόνα ενός πολέμου, τον οποίο ερμήνευσε ως πρόλογο της θύελλας που θα σάρωνε την Ευρώπη, αυτόν δηλαδή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ μερικά από τα χρονογραφήματά του ήταν – όπως τα περιέγραφε η αναγγελία – : «Τολέδο, καταπληκτικόν θέαμα ερειπίων. Τι διηγούνται οι ελεύθεροι πολιορκημένοι του». «70 ημέραι αγωνίας, ηρωισμού, πείσματος, μέχρι της τελικής ημέρας της Απελευθερώσεως», «Εις τα ορεινά χαρακώματα των επαναστατών», «Χωριά κατεστραμμένα, πτώματα στους δρόμους», « Τι λέν’ αι επιστολαί που βρέθηκαν στις τσέπες των σκοτωμένων στρατιωτών», «Οι Μαυριτανοί• πώς πολεμούν. Φοβεροί ιδίως όταν μάχωνται την νύκτα. Ωρύονται ως ύαιναι» κ.α.

Παρόλα αυτά, τα εθνικιστικά στρατεύματα απέτυχαν να κυριαρχήσουν σε όλη την Ισπανία, με τους δημοκρατικούς πολίτες να ξεσηκώνονται ενάντια στον εθνικισμό, μαύρο σύννεφο που άρχισε να απλώνεται πάνω από την χώρα.

Αυτό που ουσιαστικά έλειπε από τις ανταποκρίσεις του Καζαντζάκη ήταν οι αποκλειστικές ειδήσεις και ο σχολιασμός τους, η παρουσίαση των αντίπαλων πλευρών, αλλά και η καταγραφή των δυνάμεών τους.

Ο απεσταλμένος της βρετανικής «Times» , Τζορτζ Στιρ, έγραψε για τη συνεργασία του Φράνκο με την γερμανική λεγεώνα Κόνδωρ και τα ιταλικά Εθελοντικά Σώματα, καταρρίπτοντας τη φρανκική θεωρία, ότι πρώτος ο δημοκρατικός στρατός έκαψε και ανατίναξε την Γκερνίκα.

«Το τραγούδι θέλει να γίνει φως
Στο σκοτάδι έχει κλωστές
από φεγγάρι και φώσφορο.
Πρέπει να υπάρχει ένας κόσμος
από ολάνοιχτα μάτια
από πικρές πληγές που καίνε
κανείς δεν κοιμάται στον κόσμο
το δηλητήριο
και των θεάτρων του πολέμου, οι νεκροκεφαλές». - Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

Η εφημερίδα για μια εβδομάδα δημοσίευσε τα άρθρα του Στιρ, ενώ παράλληλα όλοι οι ξένοι πολεμικοί ανταποκριτές υποστήριξαν τα όσα έγραψε πρώτος ο Στιρ. Για τους νεκρούς μετά τον βομβαρδισμό της Γκερνίκα, ο Στιρ παραθέτει τα εξής:

«Ήταν αδύνατο να υπολογιστεί ο ακριβής αριθμός των νεκρών. Στα έντυπα της Μπιλμπάο σήμερα το πρωί αναφέρονταν σαν «ανέλπιστα μικρός», αλλά υπάρχει φόβος πως επρόκειτο για μια υποτίμηση, ώστε να μην θορυβήσουν το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα από την Μπιλμπάο. Στο νοσοκομείο Τζοσεφίνας, που ήταν ένα από τα πρώτα μέρη που βομβαρδίστηκαν, όλοι οι 42 τραυματισμένοι που περιθάλπονταν, σκοτώθηκαν ακαριαία.

Σε έναν δρόμο που οδηγούσε κατηφορικά από το Κάζα δε Χούντας είδα ένα μέρος όπου 50 άνθρωποι, σχεδόν όλοι γυναίκες και παιδιά, λέγεται πως παγιδεύτηκαν σε ένα καταφύγιο μετά από μια αεροπορική επιδρομή κάτω από τα φλεγόμενα συντρίμμια. Πολλοί σκοτώθηκαν στα χωράφια και συνολικά οι θάνατοι ανέρχονταν σε χιλιάδες. Ένας γέρος ιερέας ονόματι Αρονατέγκουι σκοτώθηκε από βόμβα, ενώ διέσωζε παιδιά από ένα φλεγόμενο σπίτι. [...] Όταν μπήκα στην Γκερνίκα, μετά τα μεσάνυχτα, τα σπίτια ήταν διαλυμμένα από κάθε πλευρά και ήταν εντελώς αδύνατο, ακόμα και για τους πυροσβέστες, να μπουν στο κέντρο της πόλης.

Το νοσοκομείο της Τζοσεφίνας και το μοναστήρι της Σάντα Κλάρα είχαν γίνει στάχτη, όλες οι εκκλησίες εκτός από αυτή της Σάντα Μαρία καταστράφηκαν και λίγα από τα σπίτια που δεν γκρεμίστηκαν ακόμα ήταν καταδικασμένα. Όταν ξαναεπισκέφτηκα την Γκερνίκα σήμερα το απόγευμα το μεγαλύτερο μέρος της πόλης ήταν στις φλόγες και νέες φωτιές είχαν ξεσπάσει. Σχεδόν 30 νεκρά άτομα κείτονταν μπροστά από ένα κατεστρεμένο νοσοκομείο».

Σημαντική αναφορά, σε πρωτοσέλιδα της εποχής, ήταν ο θάνατος του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, ο οποίος δολοφονήθηκε από την ακροδεξιά παραστρατιωτική C.E.D.A., το ξημέρωμα της 19ης Αυγούστου 1936.

«Σπίτια - γίνονται συντρίμμια μέσα στον κουρνιαχτό.
Πύργοι - ερείπια, πρόσωπα φρίκης
και η λαίλαπα των κινητήρων ασταμάτητα μουγκρίζει.
Τ' αόρατα τείχη, τα σαθρά προσωπεία
που χωρίζουν τον άνθρωπο απ' τους ανθρώπους
τον άνθρωπο από τον εαυτό του.
Καταρρέουν
για μια ατέλειωτη στιγμή
και μισοβλέπουνε
την ενότητα που χάθηκε
που είναι η συμφορά...
Η δόξα να είμαστε ακόμα αλληλέγγυοι...
Το μοίρασμα του άρτου - αντίδωρου
ο ήλιος, ο θάνατος
το σάστισμα - στη λησμονιά της ζωής». - Οκτάβιο Πας

Παρόλα αυτά, τα εθνικιστικά στρατεύματα απέτυχαν να κυριαρχήσουν σε όλη την Ισπανία, με τους δημοκρατικούς πολίτες να ξεσηκώνονται ενάντια στον εθνικισμό, μαύρο σύννεφο που άρχισε να απλώνεται πάνω από την χώρα.

Η ισπανική εφημερίδα «Diario de Albacete» στις 29 Αυγούστου, δέκα μέρες μετά τη δολοφονία του, γράφει στην πρώτη σελίδα της:

«Οι φήμες από το μέτωπο της Κόρδοβα που δεν έχουν αμφισβητηθεί μέχρι σήμερα αποκαλύπτουν την πιθανή εκτέλεση του μεγάλου ποιητή Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα με εντολή του συνταγματάρχη Κασκάχο. Ο Γκαρθία Λόρκα, που είναι μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της σύγχρονης λογοτεχνίας μας, φαίνεται ότι είχε καταφύγει στην Κόρδοβα και ότι σε μια από τις τελευταίες επιδρομές, τις οποίες οι πραξικοπηματίες συνήθιζαν να εφαρμόζουν και κατά την οποία έπαθε κάποια βλάβη, ο μεγάλος ποιητής πέθανε».

Ο Κ.Τήνιος, απεσταλμένος του «Ριζοσπάστη» στις 2 Αυγούστου 1936 γράφει:

«Αν η κυβέρνηση Κιρόγα είχε πάρει έγκαιρα τα μέτρα της, σήμερα η Ισπανία δεν θα κυλιούνταν στο αίμα. Ο αρχηγός του κόμματος της «Ακθιόν Πο¬πουλάρ», ένα απ’ τα πιο δεξιά κόμματα, προ¬ανάγγειλε κατηγορηματικά το κίνημα που προετοιμαζότανε απ’ την ημέρα ακόμα των εκλογών του Φλεβάρη. Όμως η κυβέρνηση Κιρόγα αδρανούσε.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ισπανίας και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Καταλωνίας (και δω τα ίδια ανεπαρκή μέτρα πάρθηκαν) βλέποντας τον άμεσο κίνδυνο, έρριξαν το σύνθημα του εξοπλισμού των εργατών, που δεν πραγμα-τοποιήθηκε. Τα γεγονότα έδωκαν μια άμεση επιβεβαίωση και επικαιρότη¬τα σ’ αυτό το σύνθημα, αλλά και το έδαφος είχε σύγχρονα προετοιμαστεί. Και ο εξοπλισμός των εργατών, έστω και αργά, πραγματοποιήθηκε.

Χάρη σ’ αυτόν αποκρούστηκε ο φασισμός στην Καταλωνία και τη Μαδρίτη. Αν ο εξοπλισμός των εργατών γίνονταν ενωρίτερα, η αντίδραση δεν θα αποτολ-μούσε το κίνημα. Το σύνθημα αυτό και τα άλλα σωστά συνθήματα του κόμ¬ματος, είνε εκείνα που έχουν δυναμώσει και ολοένα δυναμώνουν πιο πολύ τις δυνάμεις και την επιρροή του μέσα στο λαό».