Φώτης Κόντογλου: Το γνήσιο τέκνο της Μικράς Ασίας με το πολυσχιδές έργο

• Παναγιώτα Απέργη - 8 Νοεμβρίου 2022

Ο Φώτης Κόντογλου, κατά κόσμον Φώτιος Αποστολέλης, γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας, στις 8 Νοεμβρίου 1895. Το ταλέντο του για τις εικαστικές Τέχνες και για τη συγγραφή άνθισε από νωρίς, καθώς ήδη από τα γυμνασιακά του χρόνια, μαζί με άλλους συμμαθητές του, μεταξύ των οποίων και ο Στρατής Δούκας, εξέδιδαν το περιοδικό «Μέλισσα», στο οποίο ο Κόντογλου όχι μόνο έγραφε, αλλά και διακοσμούσε με ζωγραφιές τα κείμενα των συμμαθητών του.

Το 1913, περίοδο κατά την οποία δεσπόζει η αισθητική της Σχολής του Μονάχου, γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών, αλλά σύντομα διαφοροποιήθηκε από την αισθητική της ακαδημαϊκής ζωγραφικής και εγκατέλειψε τη σχολή.

Έτσι, έφυγε για να συνεχίσει τις εικαστικές σπουδές του στο Παρίσι, όπου συνεργάστηκε με την εφημερίδα «Illustration» και έγινε γρήγορα γνωστός στους καλλιτεχνικούς κύκλους της γαλλικής πρωτεύουσας, όταν τον πρόσεξε ο Ογκίστ Ροντέν. Το 1916, βραβεύτηκε για την εικονογράφηση του βιβλίου του Κνουτ Χάμσουν «Η πείνα».

Η πρώτη του εμφάνιση στα Γράμματα πραγματοποιήθηκε, το 1944, με την έκδοση της νουβέλας «Πέδρο Καζάς», μια ιστορία με κυνηγούς θησαυρών, με ήρωες Ισπανούς και Πορτογάλους πειρατές, η οποία απηχεί τον θαυμασμό του για τον Ντάνιελ Ντεφόε και άλλους ξένους συγγραφείς περιπετειωδών μυθιστορημάτων.

Σύντομα, ακολούθησαν μια πλούσια λογοτεχνική παραγωγή, που περιλαμβάνει μελέτες για τη βυζαντινή τέχνη και έργα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας και πεζογραφίας, με πηγή έμπνευσής του τα εκκλησιαστικά κείμενα, τις ταξιδιωτικές περιπέτειες των θαλασσοπόρων και εξερευνητών, τα παλαιά βιβλία με κουρσάρικες ιστορίες, τη λαϊκή παράδοση κ.ά..

Με την ολοκλήρωση των σπουδών του, το 1919, επέστρεψε στο Αϊβαλὶ, όπου δίδαξε γαλλικά και καλλιτεχνικά στο Παρθεναγωγείο της πόλης, ενώ μετά την Μικρασιατικὴ Καταστροφή, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα, οργανώνοντας τις πρώτες εκθέσεις έργων του, αναλαμβάνοντας παράλληλα την επιμέλεια του περιοδικού «Φιλική Εταιρεία» «Ελληνικὰ Γράμματα» και «Νέα Εστία».

Το 1932, με τους μαθητές του Γιάννη Τσαρούχη και Νίκο Εγγονόπουλο ζωγράφισαν με νωπογραφίες ένα δωμάτιο του νεόκτιστου σπιτιού του, το οποίο κατά τη διάρκεια της Κατοχής πούλησε για ένα σακί αλεύρι. Πλέον, το έργο αυτό βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη.

Μεταπολεμικά, συμμετείχε σε ομαδικές εκθέσεις ζωγραφικές, εκδίδοντας πολλά από τα βιβλία που έγραφε, με σημείο σταθμό για την κορύφωση της αγιογραφικής του δραστηριότητας τη δεκαετία 1950-1960. Για την προσφορά του στα Γράμματα και τις Τέχνες τιμήθηκε με το παράσημο του Ταξιάρχη του Βασιλικού Τάγματος του Φοίνικος και με το «Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών».

Ο Φώτης Κόντογλου πέθανε στην Αθήνα, στις 13 Ιουλίου 1965, έπειτα από μετεγχειρητική μόλυνση, ταλαιπωρημένος ήδη εξ αιτίας ενός αυτοκινητιστικού ατυχήματος στο οποίο ενεπλάκη το 1963.

Μεταξύ των δεκάδων εικαστικών έργων που φιλοτέχνησε, περιλαμβάνονται φορητές αγιογραφίες, φαγιούμ, τοιχογραφίες, τοπία, σχέδια βιβλίων και περιοδικών, πορτραίτα, αγιογραφίες σε ιερούς ναούς μεταξύ των οποίων και στην Καπνικαρέα.

Ο Κόντογλου θεωρείται πρωτοστάτης του κινήματος για τη στροφή της ελληνικής τέχνης του 20ου αιώνα προς τη βυζαντινή παράδοση και τη λαϊκή ζωγραφική, ενώ ήταν ο μόνος – ίσως – από τους Νεοέλληνες καλλιτέχνες που είχε τόσους μαθητές χωρίς να είναι καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών.

«Τον γνώρισα όταν ήμουν 16 ετών· τον επισκέφθηκα για πρώτη φορά στα Πατήσια. Θέλω να δω από κοντά τον άνθρωπο που έχει εικονογραφήσει τα παραμύθια του Μέγα και που έγραψε αυτά τα συνταρακτικά ταξίδια στην Ελλάδα», έλεγε γι’ αυτόν ο Γιάννης Τσαρούχης.

Παράλληλα, ο Νίκος Εγγονόπουλος σημείωνε πως «πήγα κοντά του, νέος ενθουσιώδης, να βαφτιστώ στα νάματα της Ρωμαίικης παράδοσης, απ’ την οποία κινδύνευα, λόγω κακών συναναστροφών, ν’ απομακρυνθώ για καλά».