Πηγή Φωτογραφιών: Pexels και Google Images
Χτισμένος στην ομώνυμη κεντρική οδό, στο ιστορικό κέντρο της πόλης, ο ναός του Αγίου Δημητρίου αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της πόλης, αφιερωμένο στη μνήμη του πολιούχου της Θεσσαλονίκης, του Αγίου Δημητρίου.
Ο δεσμός μιας πόλης και ενός ιερού προσώπου έχει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική παράδοση, αλλά απέκτησε νέο περιεχόμενο, όταν οι πόλεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δέχονταν συνεχείς βαρβαρικές επιδρομές. Η σχέση κάθε αστικής και εκκλησιαστικής κοινότητας με τον πολιούχο της εξέφραζε, στα βυζαντινά χρόνια ,τα αισθήματα αφοσίωσης και τιμής σε εκείνον και καθόριζε, ανάλογα, την πνευματική και πολιτιστική ταυτότητά της. Κάθε πόλη έχει τον πολιούχο της γύρω από τον οποίο συσπειρώνονται οι πολιτικοί και θρησκευτικοί άρχοντες και οι πολίτες της.
« Μέγαν εὕρατο, ἐν τοῖς κινδύνοις, σὲ ὑπέρμαχον, ἡ οἰκουμένη, Ἀθλοφόρε τὰ ἔθνη τροπούμενον. Ὡς οὖν Λυαίου καθεῖλες τὴν ἔπαρσιν, ἐν τῷ σταδίῳ θαρρύνας τὸν Νέστορα, οὕτως Ἅγιε, Μεγαλομάρτυς Δημήτριε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε, δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος».
Ο «φιλόπολις» και «φιλόπατρις» Δημήτριος, όπως ονομάζεται συχνά στις πηγές, υπήρξε ο μάρτυρας που η φήμη πέρασε τα όρια της Θεσσαλονίκης και μαζί με τον ναό του ενίσχυσε τη θέση και τον ρόλο της πόλης στη θρησκευτική και πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας, καθώς η θαυματουργή του χάρη, με την ανάβλυση του μύρου, καταγράφεται τον 9ο αιώνα στα υμνολογικά κείμενα της εποχής.
Ο Άγιος Δημήτριος γεννήθηκε το 280/284 μ.Χ. και μαρτύρησε επί των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού το 303 μ.Χ. ή, κατ’ άλλους, το 305 μ.Χ.. Ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Θεσσαλονίκης και σύντομα ανελίχθηκε στις βαθμίδες του ρωμαϊκού στρατού με αποτέλεσμα σε ηλικία 22 ετών να φέρει το βαθμό του χιλίαρχου. Ως αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού κάτω από τη διοίκηση του Τετράρχη και μετέπειτα αυτοκράτορα Γαλερίου Μαξιμιανού, έγινε χριστιανός, δίδασκε και προσηλύτιζε νέους χριστιανούς στη Χαλκευτική Στοά (σημερινή περιοχή της Παναγίας Χαλκέων) όπου και συνελήφθη. Φυλακίστηκε στη Θεσσαλονίκη το 303 μ.Χ., γιατί αγνόησε το διάταγμα του αυτοκράτορα Διοκλητιανού «περί αρνήσεως του χριστιανισμού». Όταν ο νεαρός χριστιανός ο Νέστορας, ενθαρρυμένος από τον φυλακισμένο φίλο του Δημήτριο αντιμετώπισε νικηφόρα σε μονομαχία τον φοβερό μονομάχο της εποχής Λυαίο, ο αυτοκράτορας οργισμένος διέταξε τη θανάτωση και των δυο.
Ο πρώτος ναός του Αγίου ήταν ένα μικρό προσευκτήριο οίκημα, κτισμένο μετά το 313 μ.Χ.. Τον 5ο αιώνα, ο Έπαρχος του Ιλλυρικού Θέματος Λεόντιος, επειδή γιατρεύτηκε με τη βοήθεια του Αγίου από βαριά αρρώστια, έκτισε μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική, η οποία κάηκε στα 626 με 634 μ.Χ., και αμέσως μετά κατασκευάστηκε η μεγάλη πεντάκλιτη βασιλική.
Σύμφωνα με την παράδοση και τις γραπτές μαρτυρίες στην αριστερή πλευρά του κεντρικού κλίτους, υπήρχε το Κιβώριο (ταφικό κτίσμα με τρούλο που τον στήριζαν κίονες) με τα λείψανα του αγίου, φτιαγμένο από ασήμι και χρυσάφι, το οποίο το 904 μ.Χ. κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς καταστράφηκε και αντικαταστάθηκε από άλλο μαρμάρινο, με πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο.
Το σκήνωμα του Αγίου αφαιρέθηκε κατά την άλωση της πόλης από τους Νορμανδούς, το 1185, και βρέθηκε τελικά στο μοναστήρι του Σαν Λορέντζο ιν Κάμπο, στη βόρεια Ιταλία. Το 1978, επιστράφηκαν στη Θεσσαλονίκη η κάρα και μέρος των λειψάνων και τοποθετήθηκαν σε αργυρή λειψανοθήκη στο βόρειο κλίτος, κάτω από το ομοίωμα του παλιού κιβωρίου, έργο του Τήνιου γλύπτη Φιλιππότη.
Στα 1490/91 μετατράπηκε σε τζαμί, στο Κασιμιέ Τζαμί. Μετά τη σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή του ναού στη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε και όλο το ιστορικό κέντρο της πόλης, το 1928 άρχισαν οι εργασίες της αναστήλωσης του ναού, οι οποίες σταμάτησαν το 1939 και ξανάρχισαν το 1945 για να ολοκληρωθούν το 1949.
Η σημερινή εκκλησία κατά μεγάλο μέρος διατηρεί τη μορφή της πεντάκλιτης βασιλικής του 7ου αιώνα, με μονόλοβα, δίλοβα και πολύλοβα παράθυρα που φωτίζουν το εσωτερικό και διακοσμούν το εξωτερικό. Ο νάρθηκας επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με ένα κεντρικό τρίβηλο-τριπλό άνοιγμα που σχηματίζεται από δύο κίονες-που κλείνει με βαριά παραπετάσματα και δυο τοξωτά ανοίγματα στα πλάγια.
Τα πέντε κλίτη διαχωρίζονται από κιονοστοιχίες, ενώ υπάρχει στα ανατολικά του ναού και εγκάρσιο σ’ αυτά κλίτος, παλαιοχριστιανικό αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό, έτσι ώστε το οικοδόμημα να παίρνει το συμβολικό σχήμα του σταυρού.
Ο ναός είναι επενδυμένος με ορθομαρμάρωση από πολύχρωμα μάρμαρα, με ανάγλυφες μαρμάρινες πλάκες στις παραστάδες του τριβήλου και του τοίχου που χωρίζει τον νάρθηκα από τον κυρίως ναό, με κιονόκρανα στις κιονοστοιχίες που καλύπτουν μια περίοδο από τα ρωμαϊκά χρόνια μέχρι και τον 6ο αιώνα, αφού ανήκουν σε κτήρια ρωμαϊκά, χριστιανικά και στη βασιλική του 5ου αιώνα αλλά κανένα από τον ναό του 7ου αιώνα.
Τα έντεκα ψηφιδωτά που διασώθηκαν από την πυρκαγιά του 1917 καλύπτουν μια περίοδο από τον 5ο έως τον 9ο αιώνα. Πρόκειται για αφιερωματικές ή αναθηματικές προσφορές της πόλης ή διάφορων χορηγών που έγιναν κατά καιρούς παίρνοντας τη θέση των πλακών της ορθομαρμάρωσης.
Θέματά τους είναι:
Στο πέρασμα των αιώνων, ο ναός συγκέντρωσε πλήθος τοιχογραφιών, έργα φτιαγμένα από λατρευτική ανάγκη, από ηγεμονικές δωρεές και ιδιωτικές πρωτοβουλίες, τοιχογραφίες που καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του 1917.
Από αυτές που διασώθηκαν ξεχωρίζουν η τοιχογραφία του Οσίου Λουκά του 11ου αι. και του Αγίου Ιωάσαφ (Ιωάννη Καντακουζηνού) με έναν ιεράρχη (Γρηγόριο Παλαμά) του15ου αι.. Υπάρχει, όμως, στον νότιο τοίχο του ναού η γνωστή «ιστορική τοιχογραφία» του 8ου αι. σε καλή κατάσταση και καταστραμμένη μόνο στο κέντρο, από τοξωτό άνοιγμα, όπου εικονίζεται έφιππος άνδρας, πιθανόν αυτοκράτορας να μπαίνει θριαμβευτής στην πόλη.
Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος του ναού βρίσκεται η Κρύπτη του ναού, ακριβώς κάτω από το Ιερό Βήμα, χώρος λατρευτικός, όπου έρρεε το «ηδύπνουν μύρον» και γέμιζε τις μυροδόχες δεξαμενές. Ο κεντρικός χώρος της κρύπτης περιβάλλεται από στοά σε σχήμα Π, η οποία επικοινωνούσε με τον δρόμο(σημερινή οδός Αγίου Νικολάου) με τοξωτά ανοίγματα από όπου έμπαιναν οι βυζαντινοί προσκυνητές.
Στα νοτιοανατολικά του ναού, υπάρχει το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου, μια μικρή τρίκλιτη βασιλική, του τέλους του 13ου αιώνα, με τοιχογραφίες, αρκετά καταστραμμένες σήμερα, που σύμφωνα με επιγραφή στον βόρειο τοίχο της έγιναν το 1303 με χορηγούς τον πρωτοστράτορα Μιχαήλ και τη γυναίκα του Μαρία.
Το 1988, δεκαπέντε μνημεία της Θεσσαλονίκης, που χρονολογούνται από την παλαιοχριστιανική εποχή (4ο αι. μ.Χ.) μέχρι την υστεροβυζαντινή (14ο αι.), ανακηρύχθηκαν από την UNESCO Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς, ένα από τα οποία είναι ο ναός του Αγίου Δημητρίου.
