Τα παλαιότερα χαμάμ της Θεσσαλονίκης

• Παναγιώτα Απέργη - 28 Ιουλίου 2025

Στην ισλαμική θρησκεία, τόσο η καθαριότητα όσο και η φροντίδα του σώματος των πιστών συμβόλιζε την εξάλειψη των αμαρτημάτων τους και τον εξαγνισμό της ψυχής τους, με την έννοια του χαμάμ, βέβαια, να προέρχεται από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους, που ανέπτυξαν τον θεσμό αυτό, χάρη στα κοινόχρηστα μπάνια.

Μάλιστα, οι αρχαίοι Έλληνες είναι οι πρώτοι που επινόησαν τη συγκεκριμένη θεραπεία με τη θερμότητα και το νερό, με τα γνωστά βαλανεία, τα διάσημα λουτρικά συγκροτήματα, να θεωρούνται στην αρχαία Ελλάδα, σημαντικά για την υγιεινή και την κοινωνική ζωή των κατοίκων, προσφέροντας χώρους ψυχρού και θερμού λουτρού για καθαρισμό και χαλάρωση. 

Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, τα λουτρά μετατράπηκαν σε χώρο συνάντησης, άσκησης και πολιτικών συζητήσεων, ενώ τόσο οι Άραβες όσο και οι Οθωμανοί τα ενέταξαν στη λατρευτική τους ζωή, καθώς σύμφωνα με τον προφήτη Μωάμεθ «η καθαριότητα είναι το ήμισυ της πίστης».

Παραδοσιακά, τα χαμάμ διέθεταν χαρακτηριστική αρχιτεκτονική διάταξη και χτίζονταν στο σχήμα της παλάμης ανθρώπινου χεριού, διαθέτοντας τρεις κύριες αίθουσες: την κρύα (εξαγνισμός), τη χλιαρή (εξυγίανση) και τη ζεστή (απόλαυση), που συμβόλιζαν τα τρία στάδια του λουτρού, που ορίζονται στο κοράνι, με τη θερμοκρασία να αγγίζει ακόμη και του 40 βαθμούς Κελσίου. Παράλληλα, ο καθαρισμός ολοκληρώνονταν με εντριβές  και επάλειψη λαδιών και καλλυντικών. Αρχιτεκτονικά, οι διάφοροι χώροι ήταν θολωτοί, διαθέτοντας φυσικό φως, το οποίο έμπαινε από φεγγίδες, ενώ ο φωτισμός συμπληρώνονταν από λυχνάρια και  πολυέλαιους.

Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, τα λουτρά αποτελούσαν σημείο αναφοράς για τις μουσουλμάνες, καθώς τους δίνονταν η δυνατότητα να χτίσουν, μια κοινωνική ζωή εκτός σπιτιού, απολαμβάνοντας τόσο τον καλλωπισμό όσο και τη συναναστροφή, τη διάδοση ειδήσεων της καθημερινότητας και προσωπικών εξομολογήσεων.

Ας δούμε, λοιπόν, τα πιο παλιά λουτρά της Θεσσαλονίκης

Μπέη Χαμάμ ή Λουτρά Παράδεισος

Πρόκειται για το πρώτο και το μεγαλύτερο οθωμανικό λουτρό της πόλης και, γενικότερα, του ελλαδικού χώρου, που είναι χτισμένο επί της Εγνατίας οδού. Στην κεντρική είσοδο διασώζεται κτητορική επιγραφή στα αραβικά με το όνομα του Σουλτάνου Μουράτ Β΄και το έτος 1444, οπότε και ολοκληρώθηκε το έργο, με στόχο να λειτουργεί ως χώρος προετοιμασίας για το μεγαλύτερο τζαμί της πόλης, που βρισκόταν κοντά.

Παρά την όχι ιδιαίτερα φροντισμένη εξωτερική του όψη, το λουτρό διαθέτει υλικά παρμένα από επτά βυζαντινές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης, εντυπωσιακές διακοσμητικές συνθέσεις και τοιχογραφίες, που διατηρούνται σε θόλους μέχρι σήμερα.

Το δωμάτιο του Σουλτάνου, που σχηματίζεται από πλήθος σταλακτιτών, διέθετε πλούσια διακοσμημένη οροφή, ενώ υπήρχαν άλλοι δυο χώροι: το τμήμα των ανδρών και το γυναικών, με το πρώτο να είναι μεγαλύτερο και πολυτελέστερο. Μέχρι το 1968, λειτουργούσε ως χαμάμ με το όνομα «Λουτρά Παράδεισος», ενώ από το 1972 ανήκει στην Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Πασά Χαμάμ ή Λουτρά Φοίνιξ

Ουσιαστικά, πρόκειται για το τελευταίο παραδοσιακό λουτρό της οθωμανικής περιόδου, που παρέμεινε ανοικτό έως το 1981 με την ονομασία «Λουτρά Φοίνιξ», αν και μετά τον μεγάλο σεισμό του 1978 οι εγκαταστάσεις του κρίθηκαν επικίνδυνες. Το χαμάμ χτίστηκε από τον Οθωμανό αξιωματούχο και ποιητή Τζεζεριζαντέ Κοτζά Κασίμ Πασά, ο οποίος κατά τη δεκαετία 1520 – 1530 μετέτρεψε σε ισλαμικό τέμενος το καθολικό των Αγίων Αποστόλων.

Παρά το ότι επρόκειτο για απλό λουτρό με την κλασική αρχιτεκτονική διάταξη, μετατράπηκε σε διπλό χαμάμ, λόγω της αύξησης του πληθυσμού, με πέντε από τα συνολικά έξι μεγάλα παράθυρα με μαρμάρινο πλαίσιο να διασώζονται μέχρι σήμερα. Δυστυχώς, η είσοδος με το μαρμάρινο πλαίσιο και την εντοιχισμένη κτητορική επιγραφή δεν διασώζεται, με εξαίρεση τις ορθομαρμαρώσεις που φέρουν γραπτές παραστάσεις.

Διπλό Λουτρό του Γκαζί Τσομπάν Μποσνάκ Μουσταφά Πασά Χαμάμ ή Λουτρό της Αγίας Σοφίας

Πρόκειται για ένα λιγότερο γνωστό λουτρικό συγκρότημα, που ίδρυσε ο στρατιωτικό και βεζίρης δυο σουλτάνων Ghazi Çoban Bosnak Mustafa Paşa, κατά τις πρώτες τρεις δεκαετίες του 16ου αι..

Ακολουθώντας το μοτίβο του κλασικού αρχιτεκτονικού ρυθμού των πρώιμων οθωμανικών χρόνων, περιβάλλονταν από καταστήματα πώλησης ειδών μπάνιου, διατηρώντας τη μορφή του μέχρι το 1931, παρά το γεγονός ότι τυλίχθηκε στις φλόγες της καταστροφικής πυρκαγιάς του 1917. Ωστόσο, λόγω θέση, αφού βρισκόταν στη σημερινή συμβολή των οδών Παύλου Μελά και Παλαιών Πατρών Γερμανού, κατεδαφίστηκε, τον Απρίλιο του 1931, με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων και χρησιμοποιήθηκε για την ανοικοδόμηση του ιστορικού κέντρου της πόλης.

Λουτρό των Εβραίων ή Παζάρ Χαμάμ

Πρόκειται για ένα από τα σωζόμενα, μέχρι σήμερα, λουτρά, που δεσπόζει στη διασταύρωση των σημερινών οδών Βασιλέως Ηρακλείου, Φραγκίνη και Κομνηνών. Ουσιαστικά, είναι ένα διπλό λουτρό, το οποίο με το πέρασμα των χρόνων έλαβε αρκετά ονόματα, όπως Λουτρό των Εβραίων (Yahudi-hamami), γιατί κτίστηκε στα τέλη του 15ου με αρχές του 16ου αιώνα, σε παλιά εβραϊκή συνοικία, Λουτρό του Χαλίλ Αγά, από το όνομα του ιδρυτή του, Γυναικείο Λουτρό (Kandinlar-hamami), αφού για αρκετά χρόνια δεν λειτουργούσε η ανδρική πτέρυγα, αλλά και Λουτρό της Μεγάλης Αγοράς(Pazar i Kebir hamami), γιατί βρισκόταν στην καρδιά της πόλης.

Η λειτουργία του σταμάτησε στις αρχές του 20ου αιώνα, έχοντας υποστεί ζημιές τόσο από την πυρκαγιά του 1917 όσο και από τον σεισμό του 1978.

Γενί Χαμάμ ή Νέο Χαμάμ

Αποτελεί το πιο σύγχρονο λουτρό της πόλης, με την ιστορία του να ξεκινά το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα, όταν ο Χουσρέφ Κεντχουντά, κεχαγιά της Θεσσαλονίκης, που έχτισε ένα νέο διπλό λουτρό για άνδρες και γυναίκες, με την κλασική διάταξη χώρων στη θέση που υπήρχαν ρωμαϊκά λουτρά. Επί της ουσίας, αποτελούσε τμήμα του Κασιμιέ τζαμιού – πλέον ναού του Αγίου Δημητρίου – με τη λειτουργία του να σταματά το 1912 σε αντίθεση με τα υπόλοιπα χαμάμ της πόλης. Έκτοτε χρησιμοποιούνταν ως αποθήκη, χώρος στέγασης προσφύγων, κινηματογράφο («Αίγλη») και χώρο εστίασης.

Αρχιτεκτονικά, περιλαμβάνει θολωτές οροφές, μαρμάρινες βρύσες και ειδικά σχεδιασμένους χώρους για τους επισκέπτες, ενώ φωτίζεται από μικρά παράθυρα και ανοίγματα, διαθέτοντας κατεργασμένες και ημικατεργασμένες πέτρες. Μέχρι σήμερα, διασώζονται μόνο δυο μεγάλες τετράγωνες αίθουσες, αυτές των αποδυτηρίων και του ψυχρού τμήματος, ενώ το υπόλοιπο κτήριο κατεδαφίστηκε και διαμορφώθηκε για λοιπές δραστηριότητες.