Το Θέατρο Σκιών και οι Σπαθάρηδες

Παναγιώτα Απέργη - 17 Ιανουαρίου 2021

Το θέατρο σκιών θεωρείται ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θεατρικά είδη, με πλούσια ιστορία και μακραίωνη καταγωγή. Η συμβολή του Σωτήρη και του Ευγένιου Σπαθάρη υπήρξε καταλυτικής σημασίας για το ελληνικό θέατρο σκιών, το οποίο μεγάλωσε γενιές και γενιές, σκορπίζοντας απλόχερα το γέλιο.

Σωτήρης Σπαθάρης

Θεωρείται και ο δημιουργός της «αποθέωσης», του έμψυχου, δηλαδή, θεατρικού επιλόγου των ηρωικών συνήθως έργων, που ερμηνευόταν με κατεβασμένο τον μπερντέ από τον ίδιο τον καραγκιοζοπαίκτη και τους βοηθούς του.

«Ο Καραγκιόζης είναι η ζωή μου! Αν μου αφαιρέσουν αυτή την ανάγκη, εγώ σε μια βδομάδα θα πεθάνω. Μόνο έτσι αισθάνομαι τα γέρικα κόκαλά μου να ζωντανεύουνε και την ψυχή μου να μου μιλάει παιδιάστικα».

Αυτά έλεγε ο Σωτήρης Σπαθάρης, ο πατέρας του διάσημου δάσκαλου του θεάτρου σκιών, Ευγένιου. Γεννήθηκε το 1892 στη Σαντορίνη και μεγάλωσε στο Μεταξουργείο, με έμφυτη, μέσα του, την αγάπη για το θέατρο και κυρίως για τον Καραγκιόζη. Ο Σωτήρης Σπαθάρης ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης του είδους, που εισήγαγε στον Καραγκιόζη τη λεγόμενη διαφημιστική «ρεκλάμα», χαρακτηριστικό είδος λαϊκής ζωγραφικής, το οποίο κατόπιν υιοθετήθηκε και από άλλους καραγκιοζοπαίκτες. Από το 1909 περιόδευε συστηματικά σε όλη την Ελλάδα διαθέτοντας ένα πλούσιο ρεπερτόριο έργων, από τα οποία περισσότερα από τριάντα ήταν δικά του, με θέματα παρμένα από τη σύγχρονη ζωή και την ιστορία του Έθνους.

Ευγένιος Σπαθάρης

Λαϊκός καλλιτέχνης με δυναμικό πνεύμα, γνήσιος εμψυχωτής ενός λαϊκού ήρωα, ζωγράφος με πλούσια χρωματική ζωντάνια, αληθινός εκφραστής της ελληνικής παράδοσης, μα, πάνω απ’ όλα, η προσωποποίηση της ανθρωπιάς και της απλότητας.

Γεννήθηκε το 1924, στην Κηφισιά, γιος του Σωτήρη Σπαθάρη, και από μικρός έδειχνε ότι ήταν ένα ανήσυχο, ερευνητικό πνεύμα αλλά και ένα πολύπλευρο ταλέντο. Όταν οι άσχημες συνθήκες της γερμανικής κατοχής ήταν πλέον βέβαιο ότι δεν θα του επέτρεπαν να ακολουθήσει τον τομέα της αρχιτεκτονικής, που επίσης αγαπούσε, αφιερώθηκε με ιδιαίτερο ζήλο στο θέατρο σκιών.

Στόχος του ήταν να ανεβάσει πολύ ψηλά τον Καραγκιόζη, τόσο σαν σημαντικό ελληνικό και παραδοσιακό θέαμα όσο και σαν εξαιρετικό είδος τέχνης και τεχνικής. Έτσι, ο Καραγκιόζης σταματά να μας παρακολουθεί και να μας διασκεδάζει μόνο από τον μπερντέ του: εμψυχώνεται, εκσυγχρονίζεται, εμφανίζεται σε όλον τον κόσμο, γίνεται τραγούδι και στο τέλος, αποκτά «ένα κεραμίδι», για να ξαποσταίνει που και που.

Το 1962 ο Ευγένιος Σπαθάρης ηχογραφεί όλες τις κλασικές παραστάσεις του Καραγκιόζη στην Κολούμπια, και έτσι κυκλοφορούν οι πρώτοι δίσκοι του. Το 1966 δημιουργείται ο Πειραματικός Σταθμός Τηλεόρασης και ξεκινά με τον Καραγκιόζη του Σπαθάρη, ο οποίος συνεχίστηκε έως το 1992. Το 1980 ανεβάζει διασκευασμένους τους «Βατράχους» του Αριστοφάνη, που αμέσως κυκλοφόρησε και σε δίσκο.

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1998, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Τσαρούχη, επαναφέρει με πολύ μεγάλη επιτυχία στη σκηνή την επινόηση του πατέρα του, την «ολόσωμη αποθέωση», ανεβάζοντας το ηρωϊκό έργο «Αθανάσιος Διάκος». Η έντονη δραστηριότητά του απλώνεται και στο εξωτερικό, στις Η.Π.Α., στον Καναδά, στην Κούβα, στις Βρυξέλλες, στην Αίγυπτο, στην Ιταλία, στη Γαλλία και σε πολλές άλλες χώρες και, παντού, αγκαλιάζεται ο Καραγκιόζης του με πρωτοφανή θαυμασμό και αγάπη.

Ο Ευγένιος Σπαθάρης, εκτός από το ταλέντο της τέλειας ερμηνείας και τεχνικής στον τομέα της θεατρικής τέχνης που εκπροσωπεί, είναι και ένας γνήσιος εκφραστής των συγκινήσεων της λαϊκής μας ψυχής, που προκαλούνται με τους υπέροχους πίνακές του. Διατηρεί έντονα τα κύρια χαρακτηριστικά της λαϊκής ζωγραφικής, που τα δένει μεταξύ τους με πρωτοφανή ρεαλισμό και μεγάλη χρωματική ζωντάνια. Ωστόσο, εκείνο που τον διακρίνει, από άλλους ερμηνευτές του είδους, είναι οι απίθανες πραγματικά αρμονίες παράδοξων τόνων, που οδηγούν στην εξαιρετική απόδοση του φυσικού χρώματος της περιγραφής των θεμάτων που επιλέγει. Τα θέματα του αντλούνται από τις καθημερινές εικόνες της ελληνικής παλιάς αθηναϊκής ζωής, από πολλά ιστορικά γεγονότα με επίκεντρο τους ήρωες της επανάστασης, ελληνικά λαϊκά πορτραίτα, δημοτικά τραγούδια, αλλά και διάφορες άλλες σκηνές εμπνευσμένες από τον κόσμο της μυθολογίας ή του παραμυθιού.

Ο Άγγελος Σικελιανός είπε:

«Η τέχνη του Σπαθάρη είναι στη βάση της λαϊκής ψυχής και ζωής και μακάριος όποιος την αντικρίζει με τη σοβαρότητα που της οφείλεται. Μέσα της δεν κατασταλάζει μόνο η λαγαρή θυμοσοφία του λαού μας μπρος στα ανάποδα τον κόσμου, αλλά σκεπάζεται και η πηγαία δύναμη πόχει μέσα του και με την οποία υπερνικά αυτά τα ανάποδα με ψυχισμό ασύγκριτο, ανεβαίνοντας απ' τα σκαλιά της θείας του εξυπνάδας ως με τις κορφές τον ηρωισμού».